Procesy poznawcze: spostrzeganie innych ludzi - istota procesu

SpostrzeganieW procesie poznawczym spostrzegania innych ludzi wykorzystywane są przez jednostkę stałe wzory spostrzeżeniowe. Powstają one i funkcjonują one po to, by pomagać jednostce w nadawaniu sens sytuacjom i zachowaniu innych ludzi.

Takie nadawanie sensu staje się prostsze dzięki umieszczaniu określonych sytuacji i zachowań ich w pewnych kategoriach. Jak każde uproszczenie, wiąże się to jednak z wieloma zagrożeniami i pułapkami.

Należą do nich głównie nieadekwatność spostrzegania oraz błędne decyzje w zakresie wyboru sposobu zachowania (Ratalewska, 2013). Spostrzeganie społeczne stanowi element szerokiego procesu poznania społecznego, które jest sposobem, w jaki jednostki myślą o sobie oraz o otaczającym świecie. Poznanie społeczne jest sposobem selekcjonowania, interpretacji, zapamiętywania i wykorzystania informacji społecznej przez jednostkę w wydawaniu sądów oraz podejmowaniu decyzji (Akert, Aronson i Wilson, 2012). Poznanie społeczne ma ogromny wpływ na zachowanie jednostki, a zatem także na sposób jej komunikowania się.

Oszczędność poznawcza

Funkcjonowanie człowieka cechuje tzw. oszczędność poznawcza. Ta cecha ułatwia jednostce radzenie sobie z ogromna ilością dopływającej do niej informacji i pozwala efektywnie funkcjonować. Jak podkreślają Akert, Aronson i Wilson (2012, s. 128) istotę oszczędności poznawczej stanowi to, że jednostka uczy się wykorzystywać "efektywne uproszczenia myślowe" oraz "praktyczne reguły zdroworozsądkowe", pomagające zrozumieć społeczną rzeczywistość. Ludzie bowiem nie są zdolni do przetwarzania całości działającej na nich informacji. Oznacza to w praktyce, że jednostka pobiera zazwyczaj i przetwarza taką ilość informacji, która jest mu niezbędna do podjęcia decyzji w zakresie tego, jak ma się w danej sytuacji zachować.

Zjawisko oszczędności poznawczej jest bardzo pożyteczne w codziennym funkcjonowaniu, wiąże się jednak z pewnym ryzykiem - oparcie sądów i decyzji tylko na fragmencie otrzymywanej informacji, przy ignorowaniu pozostałych (często istotnych) jej elementów może prowadzić do zniekształcenia spostrzegania, a w efekcie do błędnej interpretacji i błędnych sądów (Piekarska, 2007).

Zdaniem Ratalewskiej (2013) spostrzeganie jest procesem obejmującym ukierunkowanie uwagi, organizację oraz interpretację informacji dotyczące otaczającego świata. W sytuacji, kiedy odnosi się ono do ludzi, ich zachowania oraz relacji interpersonalnych, proces ten określany jest mianem spostrzegania społecznego.

Człowiek w procesie spostrzegania próbuje nadać informacjom znaczenie. Należy więc podkreślić, że spostrzeganie nie jest biernym procesem, podczas którego informacje napływają samoistnie, bez selekcji wchodząc w obszar percepcji człowieka. W procesie spostrzegania jednostka jest aktywna - wykorzystując swoje zmysły gromadzi informacje o otoczeniu i własnych doświadczeniach, aby następnie nadać im znaczenie (Dolata i Czerniawska, 2006).

W procesie komunikacji spostrzeganie jest bardzo istotne, bowiem wpływa na zachowanie jednostki i reguluje je. Każdego z etapów spostrzegania dotyczy jednak jego subiektywizm. Wpływa on na zauważanie, organizowanie oraz interpretację napływających informacji. Subiektywizm spostrzegania ma bardzo istotny wpływ na zachowanie jednostki, a więc także na sposób jej komunikowania się oraz na efektywność komunikacji (Morreale, Spitzberg i Barge, 2012).

Na oszczędność poznawczą oraz subiektywizm jako ważne cechy procesu spostrzegania wskazują w szczególności badacze, którzy traktują komunikację jako transakcję. Uważają oni spostrzeganie za proces obustronny, dwukierunkowy, zachodzący między jednostką, która spostrzega, oraz tym, co (kto) jest spostrzegane. Należy przy tym podkreślić, że człowiek żyje w świecie znaczeń, zatem jego reakcje nie stanowią bezpośredniej odpowiedzi na obserwowaną sytuację, przedmiot czy człowieka, są odpowiedzią na to, jakie znaczenie jednostka im przypisuje. Postrzeganie danej sytuacji, przedmiotu czy człowieka razem z ich postrzeganie stanowią więc funkcję jednostki, która spostrzega, spostrzeganej sytuacji i obiektu. Postrzeganie to ma zatem charakter względny (Steward, 2012).

Dzielony obszar wspólny

W relacjach interpersonalnych istnieje dodatkowo tzw. dzielony obszar wspólny. Osoby tworzące daną relację są w proces spostrzegania zaangażowane - zachowanie jednej osoby wywołuje reakcję drugiej, przy czym reakcja ta wykorzystywana jest przez pierwszą osobę jako podstawa spostrzegania. Relacja, jaką łączy uczestników relacji interpersonalnej wpływa przy tym na zachowanie obydwu osób. Jeśli jedna osoba odczuje zachowanie drugiej jako niesympatyczne, nieprzyjazne, może się to przełożyć na równie negatywne spostrzeganie tej osoby przez drugą (Steward, 2012). Ponadto spostrzeganie drugiej osoby uwarunkowane może być również cechami obserwowanej osoby, jej stylem zachowania, w równym zaś stopniu cechami obserwatora, jego nastrojem w danej chwili, postrzeganiem przez niego otaczających ludzi, świata itp. Osoba w radosnym nastroju częściej spostrzega pozytywne emocje u innych, osoba smutna częściej zaś będzie zwracać uwagę na przygnębienie i smutek innych (Ratalewska, 2013).

Można zatem stwierdzić, że dwie istotne cechy procesu spostrzegania - oszczędność poznawcza oraz subiektywizm procesu spostrzegania powodują, że (Trzebiński i Zięba, 2006):

  • jednostka dostrzega więcej aniżeli w rzeczywistości funkcjonuje - często na podstawie kilku cech, na które zwróciła uwagę tworzy obraz drugiej osoby (często np. osobie ładnej przypisuje się uprzejmość czy dobroć),
  • człowiek dostrzega mniej aniżeli w rzeczywistości funkcjonuje - jednostka nakłada na drugą osobę pewną strukturę spostrzeżeniową (mówiąc kolokwialnie "przykleja etykietkę"), co obniża prawdopodobieństwo dostrzeżenia niepowtarzalnych, indywidualnych cech tej osoby.

Psychologowie (Jarymowicz i Codol, 1979; Skarżyńska, 1981; Januszewski, 1988; Mądrzycki, 1986) reprezentują pogląd, że w procesie percepcji pierwsze wrażenie wywiera istotny wpływ na obraz (znak oceny) innej osoby, dalsze bowiem cechy i zachowania są postrzegane przez pryzmat tej pierwszej impresji. Działa tu potrzeba zgodności percypowania dalszych informacji z pierwszym wrażeniem. Z tego względu dwie osoby mogą w całkiem odmienny sposób postrzegać osobę trzecią i umieścić ją w różnych punktach na skali ciągłej, np. zadowolony - niezadowolony (Błoch i Doliński, 2006).

Clore i Byrne (1974) zaproponowali uporządkowanie wszelkich bodźców warunkujących oceny interpersonalne według dwóch kryteriów: siły i znaku emocji wywołanych przez te bodźce. Zdaniem tych autorów, człowiek poza tym, że przeżywa określone emocje, przenosi je na ocenę innych ludzi w swym otoczeniu według prostych reguł warunkowania klasycznego. Polega ono na kojarzeniu w czasie bodźca bezwarunkowego z bodźcem obojętnym. Bodźcem bezwarunkowym mogą tu być np. dla człowieka wierzącego w Boga słowa takie jak: obowiązek, dobro, zło lub grzech, które zdolne są wyzwolić u niego pozytywne bądź negatywne emocje i oceny.

Opracowując schemat procesu spostrzegania w relacji ja - inny Lewicka (1985) ten proces tworzenia rozbiła na cztery reguły: identyfikacji, kategoryzacji, wnioskowania i kombinacji informacji. Faza selekcji wskaźników informacji określa, od czego zależy, że konkretny człowiek będzie dla drugiego człowieka źródłem informacji, a faza identyfikacji i kategoryzacji właściwości to tylko reguły przyporządkowania przypisanych cech danemu człowiekowi oraz ich kategoryzacji. Ostatnia faza, według Lewickiej (1985), to tworzenie całościowego i ostatecznego sądu o człowieku. Są to reguły wnioskowania oraz przyporządkowania sobie i innym różnych, względnie stałych cech bądź predyspozycji osobowościowych w celu wydania ostatecznego o nim sądu.

Cechą charakterystyczną osób jako spostrzeganych obiektów - w przeciwieństwie do przedmiotów fizycznych - jest przede wszystkim niejednoznaczność korespondencji pomiędzy obserwowanymi zewnętrznymi przejawami cech a tymi cechami. To samo zachowanie może być warunkowane zarówno przyczynami tkwiącymi w podmiocie, jak i poza nim. Trafna interpretacja zachowania człowieka powinna zatem uwzględniać całą złożoną strukturę osobowości oraz cały złożony kontekst sytuacyjny i kulturowy, w którym postrzeganie to nastąpiło. Stąd zdaniem Lewickiego (1983) ludzie różnią się między sobą pod względem dyspozycji percepcyjnych, przejawiających się w ich postrzeganiu społecznym.

Do najbardziej znanych i istotnych badań nad tworzeniem obrazów innych ludzi należą prace Ascha (1946, 1958), które nazwano "badaniami nad kształtowaniem się subiektywnego odczucia" (impression formation). Wykazał on, iż pewne informacje o drugim człowieku bardziej niż inne wpływają na ogólne wrażenie o nim. Badania te zainicjowały serię dalszych eksperymentów, których celem była próba odpowiedzi na następujące pytania:

  • Jakie cechy struktury osobowości pełnią funkcję cech podstawowych?
  • Czy dana cecha zawsze pełni funkcje podstawowe, tzn. czy zawsze determinuje wrażenie?

Są to pytania nadal otwarte, ponieważ, jak dotąd, nie znaleziono jednoznacznych prawidłowych odpowiedzi (Pecyna, 1997).

Komentarze